Overspannenheid is een ziekte die past in de tegenwoordige tijd. Onze hersenen zijn van origine zo ontwikkeld dat zij kortdurende stress aan kunnen. In de hedendaagse maatschappij moeten de meeste mensen veelal ‘aan’ staan onder continue spanning. Dit zorgt ervoor dat de hersenen bepaalde processen doormaken. Bepaalde stofjes (serotonine) gaan minder werken en je ziet dat het limbisch systeem, wat je endorfine aanmaakt, slechter gaat functioneren. Endorfine is in feite je natuurlijke ‘beloningssysteem’. Wanneer je overspannen bent zie je ook dat je ‘flight-or-fight’ reactie aanstaat: je wordt continu geprikkeld in je systeem wat je moeilijk nog kunnen uitzetten. Als je dat lang genoeg volhoudt dan zullen de hersenen overspannen raken en raak je in een continue flight-or-fight-reactie. Prikkels komen veel harder binnen en je hebt meer moeite om bepaalde prikkels uit te sluiten. Je geheugen gaat achteruit en elke prikkel moet geanalyseerd worden. Dit gaat vaak gepaard met een stukje psychologische achtergrond: ‘Hoe ben ik opgevoed?’, ‘Wat wil ik met mijn leven?’. Je vertoont op een enig moment steeds meer ontwijkend gedrag en ziet steeds minder mensen. Het is een combinatie van onnatuurlijke stress die effect heeft op je hersenen, waarbij je copingstrategie natuurlijk heel belangrijk is. Zoals: ‘Wat is je sociale omgeving?’, ‘Wat zijn de externe factoren?’ en ‘Hoe gaat je daarmee om?’.

Is er een verschil tussen een burn-out en overspannenheid? 

Vaak worden de termen burn-out en overspannenheid door elkaar heen gebruikt en met elkaar verward. Maar is er eigenlijk wel een verschil tussen deze twee? Als je biochemisch gaat kijken is er geen enkel verschil. De processen die je lichaam en geest doormaken zijn hetzelfde. Echter de term burn-out moet eerder in verband worden gebracht met werk gerelateerde klachten die leiden tot een uiteindelijke uitval, waar daarentegen overspannenheid het symptoom is. Je hersenen en je lijf raken letterlijk ‘overspannen’. Bij een burn-out lijkt het erop dat er te veel taken zijn en lijkt het erop dat er meer zelfcontrole mogelijk is.

Waaraan kun je overspannenheid herkennen?

Herkenningspunten van overspannenheid zijn er genoeg. Zo zie je in eerste instantie vaak dat mensen prikkelbaarder worden, je wordt sneller getriggerd, soms zelfs agressief, makkelijk angstig of juist ineens uit je slof kunnen schieten. Ook je geheugen gaat steeds meer achteruit en moet steeds meer dingen noteren om ze te kunnen onthouden. Een groot probleem bij overspannenheid is de slaapcyclus. Vaak wordt je 2 soms wel 3 of 4 keer per nacht wakker en je hebt moeite met inslapen. Dit heeft evolutionaire redenen: je hersenen maken zich namelijk zorgen, ook al is er geen gevaar. Ze gaan dan op zoek naar gevaar en dat is wat wij kennen als ‘malen’.

Welke lichamelijke klachten kent overspannenheid?

Wanneer je overspannen bent, ben je niet enkel geestelijk uitgeput. Je lichaam trekt ook aan de bel. Je biochemie is verstoord en je adrenaline en cortisol (stresshormoon) gaan omhoog. Ook je spierspanning gaat omhoog en dat uit zich vaak in spanningshoofdpijn; je klieren rondom je hoofd doen pijn, je nek gaat pijn doen en je rug doet pijn. Overspannenheid doet ook iets met je darmen. Lodewijk legt uit: “Iedereen kent het fenomeen wel; ‘in je broek poepen van angst’. Jouw hersenen doen dat ook. Stel je zou een oorlog in gaan, dan gaan je cortisol en adrenaline automatisch omhoog. Je wilt gewoon dat je darmen even stil liggen en dat je niet naar het toilet moet als je de oorlog in gaat. Jouw hersenen zorgen hier automatisch voor. Bij overspannenheid werkt het net zo. Wat je dan bijvoorbeeld vaak ziet is dat veel mensen heel lang last houden van darmklachten en ze niet weten waar dit aan ligt. Dit is dan vaak stress. Gewoon adrenaline, de darmen gaan anders werken en dan ontstaat bijvoorbeeld het prikkelbare darmsyndroom.”

Wanneer je overspannen bent gaat je cortisol zoals gezegd omhoog. Wat dit tevens veroorzaakt is het uitstellen van je afweerreactie. Dus stel je bent ziek, dan zorgt cortisol ervoor dat je geen echt ontstekingsbeeld krijgt. Je krijgt dus geen koorts. Kortdurend is dit prima. Maar wat je steeds meer ziet is dat mensen nu langere tijd die ontsteking uitstellen.  Zoals wanneer je op vakantie gaat altijd dan pas ziek of verkouden wordt. Wanneer je maar uitstelt en uitstelt breken bacteriën hier gewoon doorheen. En dan krijg je opeens vervelende infecties: continue keelontsteking, vervelende huidinfecties en ga zo maar door. Ook een vaak voorkomende lichamelijke klacht is puistjes op het voorhoofd. Mensen die erg gestrest zijn over een langere periode krijgen last van puistjes en onregelmatigheden van de huid. 

Het negeren van al deze fysieke klachten noemen we ook wel somatisatie, dit zie je vaak bij mensen die ontkennen dat ze tegen een probleem aanlopen en in een houding schieten als ‘ik ben sterker dan dit’. Zij zullen nooit accepteren dat ze overspannen zijn en blijven daarom in een stress-setting zitten om vervolgens echt tegen een muur op te lopen. Het lichaam blijft namelijk toch deze hormonen aanmaken. Mensen die somatiseren komen vaak niet prikkelbaar over, maar hebben wel allemaal vage pijnklachten.

Wat is de oorzaak van overspannenheid?

Overspannen zijn word je niet meteen. Meestal is hier een aanleiding voor. Langdurige spanningen in de privésituatie of op het werk waarbij je niet direct voor een oplossing kunt zorgen. Vaker nog, is het een combinatie van beiden en spelen er zowel cognitieve als emotionele factoren mee. Maar soms kan het ook biochemisch zijn zoals bijvoorbeeld het hebben van een te snelle schildklier. Bij klachten is het altijd belangrijk om direct naar je huisarts of bedrijfsarts te gaan. Deze kan een goede diagnose stellen.

Kun je door traumatische ervaringen ook overspannen raken? 

Steeds meer mensen krijgen niet alleen in hun privéleven, maar juist ook middels hun beroep te maken met traumatische ervaringen wat invloed heeft op het dagelijkse functioneren. Diverse facetten als overspannenheid, depressie en traumaverwerking (PTSS) gaan vaak in elkaar over. Het is dus wel eens lastig om te definiëren in welke staat iemand verkeert. PTSS geeft dezelfde flight-or-fight reactie als overspannenheid, waarbij de hersenen continu gespannen zijn. Met andere woorden heeft er dus een gebeurtenis plaats gevonden waardoor je in een enorm gespannen situatie bent geweest. Het verschil echter tussen overspannen zijn en PTSS is, dat het bij PTSS er één traumatische gebeurtenis is geweest en dat het bij overspannenheid gaat om een chronische stress.

Hoe stel je als voormalig arts bij Defensie de juiste diagnose? 

Lodewijk Roskott vertelt: “Als we kijken naar onze cijfers bij Defensie heeft 5% te maken met PTSS, maar als je écht closer gaat kijken lijkt het eerder op 0,5%. Daar zit dus best nog wel een groot verschil tussen. Genoeg mensen krijgen namelijk te maken met overspannenheid. De helft van de mensen krijgt in zijn of haar leven een keer te maken met een psycholoog of een psychische diagnose. Er is dan veel gaande bij iemand en men denkt dan automatisch sneller terug aan bijvoorbeeld een specifieke gebeurtenis in Afghanistan. Dit is dan vaak niet écht PTSS, maar een overspannenheid waarbij de hersenen op zoek gaan naar een gedachte om dat aan te koppelen. PTSS is een echte ziekte, het is vorm van overspannenheid van de hersenen die ontstaan is door een ingrijpende gebeurtenis. Het is dus belangrijk om door te vragen en dieper te graven naar de oorzaak of reeks van oorzaken die leiden tot de klachten.”

Wat kun je doen ter voorkoming van overspannenheid? 

“Als we niets doen aan het voorkomen van overspannen zijn, zullen we het meer en meer gaan worden. Simpelweg omdat ons brein hier niet voor gemaakt is. Het is letterlijk in een continue staat van overload. Wat belangrijk is, is dus een stukje afbakening. Schermtijdverkorting, mobiele telefoon etiquette, meer ruimte voor ‘offline’ tijd. Letterlijk en figuurlijk: afschakelen. Je bioritme is hierbij gigantisch belangrijk. Lekker op tijd naar bed gaan en dagelijks op tijd opstaan bijvoorbeeld. Maar ook je algemene gezondheid zoals niet roken en drinken en gezonde voeding tot je nemen. Als laatste is sporten en bewegen een hele belangrijke factor. Het activeren van je lichaam en geest op een actieve manier in de ochtend is een van de beste manieren om in een goed bioritme te komen. ’s Ochtends sporten in plaats van ’s avonds is dus een goede tip om rekening mee te houden. Ook de moeilijkste taken die je op je lijstje hebt staan kun je het beste als eerste op je werk aanpakken. Dus als je ’s ochtends begint, begin dan ook als eerste met het rotklusje. Zo zorg je dat je hersenen wat rustiger blijven.”

Komt overspannenheid eerder bij mannen of bij vrouwen voor?

“Uit onderzoek is gebleken dat vrouwen vaker psychische klachten hebben dan mannen. Aan de andere kant zijn vrouwen ook opener om hierover te praten. Bovendien, hebben vrouwen vaker een groter takenpakket en ervaren dit dus ook vaak als zwaarder. Bij mannen komt overspannenheid echter vaak anders tot uiting.  Er is dan eerder een alcoholverslaving in ontwikkeling bezig. Je ziet ook veel vaker dat er problemen zijn met agressie en dat ze niet willen toegeven aan het onderliggende probleem. Verder is het steeds meer zo dat de gemiddelde man niet een heel huishouden kan draaien. Dus voor hen is het traditionele rollenmodel ook aan het veranderen en dat is soms ook een punt van zwaarte.”

Wat gebeurt er als je je (over)spanningsklachten verwaarloost?  

“Wanneer je je klachten verwaarloost loop je letterlijk en figuurlijk vast. Het kan zijn dat je medisch gezien vastloopt waardoor er bijvoorbeeld een depressie ontstaat omdat je helemaal geen dopemine meer aan maakt. Je wordt dan nergens meer blij van en ook sporten maakt niks meer uit. Dit kan weer leiden tot boosheid, isolatie, nadenken over isolatie, doodsgedachtes, schuldgevoelens, en doemdenken. Dit is echt de klassieke depressie. Bij deze specifieke kenmerken moeten we gaan denken aan medicatie en niet meer enkel aan praktijkondersteuning. 

Het kan ook zijn dat je op een ander vlak vastloopt: je neemt ontslag, raakt in relationele problemen of valt in een verslaving. Wat we gaan zien is dat overspannenheid en de copingstrategie die je kiest door je klachten te verwaarlozen of niet te erkennen, je problemen niet oplossen en juist zorgen voor grotere problemen. Vaak zie je dan dat het steeds meer verergerd en dan kom je in een stadium dat er iets is vastgelopen. Of dat nou je hersenen zijn, je sociale leven of je omgeving.”

Hoe zou een complete aanpak van overspannenheid er uit moeten zien? 

Cijfers laten ook zien dat niet alleen problemen op de werkvloer of traumatische ervaringen een oorzaak zijn van overspannenheid. Zo hadden de ‘babyboomers’ namelijk op hun 20-30e, 21% van het geld te besteden terwijl de ‘millenials’ van nu slechts 3% bestedingsruimte hebben. Er zijn dus minder middelen voor de jongere generatie te krijgen en dat betekent ook dat je makkelijk in de problemen kunt komen. Je kunt nog zo gezond en stabiel zijn, wanneer je onder een brug moet slapen, heb je een flinke uitdaging. Dat zijn dingen waar je eigenlijk een holistische aanpak voor wilt hebben: niet alleen medisch bekijken, niet alleen bedrijfsmaatschappelijk werk, niet alleen coaching, maar je wil dat eigenlijk allemaal samen kunnen bieden. 

Lodewijk legt uit: “Stel iemand is overspannen en komt bij je, dan wil je eigenlijk alles in één keer doen. Dus kijken wat er medisch aan de hand is (bijvoorbeeld door het doen van een bloedonderzoek). Wat is er psychologisch met je aan de hand (cognitieve gedragstherapie, mindfullness en bio opbouwen). Maar ook kijken naar wat er aan de hand is in je omgeving? Heb je een vaste woon- en verblijfplaats, heb je een vaste baan, heb je uitzicht op onderwijs en zijn er extra problemen in een relatie? Ik denk dat we daar als maatschappij heel erg goed aan gaan doen om meer die maatschappelijke aanpak te hanteren en daar naartoe te werken.” Er is dus niet één eenduidig probleem, maar een probleem dat maatschappelijk-cultureel, individueel, economisch en technologisch veroorzaakt wordt. En dat is iets wat niet een enkele arts kan aanpakken, daar is een samenwerking voor nodig."

Hoe herstel je van overspannenheid?

Herstellen van overspannenheid gaat niet over een nacht ijs. Uit onderzoek is gebleken dat er 3 behandelingen zijn die, vooral in combinatie, het meest effectief zijn. Cognitieve gedragstherapie; mindfullness met een professionele aanpak, is de meest betrouwbare methode. Positief coachen is de tweede manier. En de derde is sporten. Andere punten die belangrijk zijn, is ‘aandacht’. ‘Wat heeft deze persoon nodig op dit moment?’. Goed kijken naar de situatie waar je in verkeert, waar heb je mee te maken, waar komt de overspannenheid vandaan en wat moet is er voor nodig om jou hierbij te helpen. Een ander punt is lichamelijke klachten of aandoeningen, is er wellicht een schildklierprobleem, alles goed laten checken is dus essentieel. En de laatste maar belangrijkste is een stukje ‘tijd’. En dat is iets wat je vaak niet beseft, maar je hersenen hebben tijd nodig om te herstellen. Als je eenmaal in deze situatie zit, zul je jezelf tijd moeten gunnen om te herstellen.

Hoe lang duurt een overspannenheid?

Een ‘algemene overspannenheid’ waar je doorheen moet, duurt vaak zeker 12-24 weken. Als daarna je situatie eromheen goed is en je hebt weer een stabiele situatie, dan zie je met goede behandeling dat het dan weer beter gaat. Hierbij is vooral van belang dat ook de samenwerking tussen de bedrijfsarts, medewerker en bijvoorbeeld een balanscoach goed op elkaar is afgestemd zodat het proces soepel en voorspoedig verloopt. Je moet ook ontvankelijk zijn voor de hulp die je geboden wordt.  

5 tips tegen overspannenheid

Tip 1: Ga sporten!

Wanneer je overspannen bent zit je stresslevel op het hoogste niveau. Sporten wordt dan al als een extra belasting gezien en daarmee raak je als vanzelf juist in een neerwaartse spiraal, want sporten maakt dopemine aan en dat zorgt er ook voor dat je hersenen sneller helen. Je hoeft niet gelijk 10 kilometer te gaan hardlopen, trek gewoon je sportkleding aan en ren eens 100 meter. Doe daar elke dag 50 meter bij. Bouw het rustig op. Door te kiezen voor deze aanpak, zorg je er wel voor dat je gaat sporten maar wordt het niet een barrière waar je overheen moet gaan. 

Tip 2: Bouw je bioritme op

Essentieel voor je herstel vanuit een overspannenheid is een goed bioritme. Hierbij is je slaapcyclus heel erg belangrijk. Ga dus op tijd naar bed. Mocht je blijven malen; voer dan de piekeropdracht uit: leg pen en papier naast je bed en schrijf je gedachten op. Op tijd weer opstaan hoort ook bij een gezonde slaapcyclus.

Tip 3: Voer een taak uit

Het maakt niet uit wat je doet, als je maar een taak per dag uitvoert. Zet een stukje lego in elkaar of ruim de vaatwasser uit. Je hersenen zullen er van tot rust komen. Ook het afkaderen van die taak is van belang. Dus als je bijvoorbeeld thuis werkt zeg dan ook ik werk van 9 to 12 uur en de rest komt later wel. Is het te veel? Geef dit dan ook aan richting de werkgever.

Tip 4: Matig met alcohol of andere middelen

Wanneer je overspannen bent is het echt een valkuil om alcohol of cafeïne te drinken. Het is bewezen dat dit een negatief effect heeft op de gemoedstoestand van je hersenen. Ze zullen sneller stress ervaren en minder snel herstellen.

Tip 5: Praat over je klachten

Veel mensen blijven rondlopen met klachten. Om te herstellen is het belangrijk om je klachten serieus te nemen door erover te praten. Dat kan met vrienden en familie maar juist ook met je huisarts, bedrijfsarts of balanscoach. Hij of zij ziet dagelijks veel mensen in de praktijk zoals jij en weet exact welke weg je moet bewandelen om weer beter te worden.

Heb je last van overspannenheidsklachten, wacht dan niet langer en kom in actie. Voorkomen is beter dan genezen, en als je er op tijd bij bent kun je wellicht nog voorkomen dat je de grip op jouw situatie verliest. De balanscoaches van Qragt staan altijd voor je klaar en helpen je graag.

​