Psychoanalyticus Paul Verhaeghe waarschuwt al jaren tegen de dwang tot prestatie, succes en geluk. Dat leidt al snel tot desoriëntatie, stelt hij in zijn boek Identiteit (2012). "In de neoliberale samenleving ligt de nadruk op het individu en het sociaal darwinisme: laat de beste winnen. Wie niet slaagt, heeft dat aan zichzelf te wijten", is zijn diagnose (citaat NRC Handelsblad).

Verhaege is niet de enige die vraagtekens zet bij het maakbaarheidsdenken en de druk die dit legt op mensen om gelukkig te zijn. In de Volkskrant kwam onlangs psychotherapeut Whitney Goodman aan het woord, die waarschuwde dat we niet te positief in het leven moeten staan: "Onze carrière zou ons gelukkig moeten maken; onze kinderen moeten ons gelukkig maken; onze relaties moeten ons gelukkig maken. Wie al die dingen heeft en desondanks niet de hele tijd gelukkig is, kan het gevoel krijgen iets verkeerd te doen."

World Happiness Index

Ook uit recent onderzoek van Egon Dejonckheere, assistent professor Medische en klinische psychologie aan Tilburg University, blijkt dat de druk om gelukkig te zijn ertoe kan leiden dat mensen juist ongelukkig worden. Vooral - en dat is opmerkelijk - in gelukkige landen, zo blijkt uit zijn onderzoek. Mensen uit landen die hoog scoren op de zogeheten World Happiness Index, hebben veel meer last van de druk om gelukkig te zijn. In Nederland (plaats 5 in de WHI van 2021) is het verband tussen de druk om gelukkig te zijn en psychologisch welzijn voor de meeste indicatoren ongeveer dubbel zo sterk dan pakweg Uganda (119 in de WHI van 2021).

Geluksdruk

Het gemiddelde geluksniveau in een land zegt niets over de variatie in geluk, licht Dejonckheere toe. "Een land kan een heel hoge World Happiness Index hebben. Maar dat gemiddelde zegt niet zoveel over het geluksniveau van individuele personen. Als iemand hoge druk ervaart om gelukkig te zijn in een gelukkig land, kan het best dat zijn welzijn slechter is dan van iemand in een land met een lage WHI die gelukkiger is dan zijn medeburgers."

Overigens is de druk om gelukkig te zijn niet per se groter is in gelukkige landen, zegt Dejonckheere (en daarin wijkt hij dus af van Verhaeghe c.s.), al erkent hij wel dat de maatschappelijke druk om gelukkig te zijn in zeer gelukkige landen op overal de boventoon voert, op sociale media, in zelfhulpboeken en in reclames. En doordat je alleen maar schijnbaar gelukkige mensen ziet, valt het extra op als je van de geluksnorm afwijkt. "Met als gevolg dat mensen die druk ervaren in een gelukkig land, er meer last van hebben en lager psychisch welzijn rapporteren dan in landen die lager op de WHI scoren."

Ruimte voor negativiteit

De remedie is volgens hem om te streven naar 'een evenwichtiger maatschappelijk discours'. Beleidsmakers zouden bijvoorbeeld met campagnes kunnen komen die erop gericht zijn het stigma van negatieve emoties weg te halen en het nut en de waarde van deze gevoelens te benadrukken.

Ook op het werk kan volgens hem meer ruimte komen om negativiteit te uiten - en werknemers meer mogelijkheden te bieden gevoelens van stress, frustratie, angst en verdriet te uiten. "Negatieve gevoelens onderdrukken kan op de korte termijn positief aanvoelen, maar op de lange termijn zal dat backfiren. Als werknemers voelen dat leidinggevenden oprecht begaan zijn met hen en dat er over negatieve gevoelens kan gesproken worden zonder dat ze daarvoor veroordeeld worden, zal dat leiden tot een positiever werkklimaat met gunstigere effecten voor het welzijn van alle werknemers én de job performance."